Wspomaganie płodności i leczenie niepłodności

Spis treści

Bezpłodność i niepłodność

Co może być przyczyną niepłodności?

Jak zwiększyć szanse na naturalne poczęcie? - ograniczenie używek, suplementacja oraz określanie dni płodnych

Kiedy do lekarza? - diagnostyka niepłodności

Leczenie niepłodności

Farmakoterapia zaburzeń hormonalnych w leczeniu niepłodności

Techniki wspomaganego rozrodu

Źródła

Bezpłodność i niepłodność

Warto podkreślić, że bezpłodność i niepłodność nie są terminami synonimicznymi. Najważniejszą różnicą pomiędzy nimi jest to, że bezpłodność jest stanem nieuleczalnym i nieodwracalnym. Oznacza to, że osoba bezpłodna nie ma zdolności rozrodczych i nigdy nie będzie w stanie w naturalny sposób spłodzić potomstwa. Bezpłodność u kobiet może być związana np. ze wczesną menopauzą lub utratą narządów rozrodczych, z kolei u mężczyzn np. w związku z całkowitym brakiem plemników w nasieniu, powikłaniami po śwince, uszkodzeniami nasieniowodów bądź utratą jąder.

Niepłodność jest chorobą, którą podejrzewa się, gdy kobieta nie zachodzi w ciążę po 12 miesiącach regularnego współżycia bez stosowania jakichkolwiek środków antykoncepcyjnych. Niepłodność może dotyczyć zarówno kobiet, jak i mężczyzn, rzadko zdarza się jednak, żeby oboje partnerów cierpiało na tę przypadłość jednocześnie.

Co może być przyczyną niepłodności?

Wśród najczęstszych przyczyn niepłodności kobiecej wymienia się:

• zaburzenia owulacji, które mogą być spowodowane np. zespołem policystycznych jajników, chorobami tarczycy, przedwczesnym wygasaniem czynności jajników;

• blizny pooperacyjne w obrębie jajników lub szyjki macicy;

• nieprawidłowości śluzu szyjki macicy;

• mięśniaki macicy;

• endometriozę;

• zapalenie narządów miednicy mniejszej (zapalenie przydatków), powodowane np. przez infekcje przenoszone drogą płciową.

Najczęstszymi przyczynami niepłodności męskiej są z kolei:

• niska jakość nasienia (niewielka liczba plemników lub ich brak, ich nieprawidłowa ruchliwość lub kształt);

• uszkodzenie jąder, np. wskutek infekcji, nowotworu, zabiegu chirurgicznego, wad wrodzonych (wnętrostwo), urazu;

• zaburzenia wytrysku;

• hipogonadyzm (nieprawidłowe funkcjonowanie jąder).

Zarówno u kobiet, jak i mężczyzn niepłodność może wynikać z przewlekłego stresu, niezdrowego trybu życia, a także stosowania niektórych leków.

Najczęściej stosowanymi lekami, które mają wpływ na jakość nasienia są np. antybiotyki, chemioterapeutyki i leki przeciwgrzybicze (np. erytromycyna, gentamycyna, ketokonazol, kotrimoksazol), sulfasalazyna, preparaty hormonalne (estrogeny, androgeny, steroidy anaboliczne), przyjmowany przewlekle kwas acetylosalicylowy (aspiryna), leki przeciwdepresyjne (inhibitory monoaminooksydazy), spironolakton należący do leków moczopędnych, cymetydyna stosowana w m.in. w chorobie refluksowej, kolchicyna i metotreksat wykorzystywane w terapii chorób reumatologicznych, leki stosowane w terapii przeciwnowotworowej,

UWAGA: niepłodność u mężczyzn wywołać może stosowanie niektórych leków ziołowych, np. ekstraktu z korzenia chińskiego zioła Tripterygium wilfordii. Pod żadnym pozorem nie należy kupować jakichkolwiek ziół z niepewnych źródeł, zwłaszcza przez Internet.

Jak zwiększyć szanse na naturalne poczęcie? - ograniczenie używek, suplementacja oraz określanie dni płodnych

Jeśli kobieta ma mniej niż 40 lat, para nie używa środków antykoncepcyjnych i regularnie współżyje, szansa na poczęcia dziecka w ciągu roku wynosi 80%. Jak postępować oraz czego nie robić, żeby tej szansy nie zmniejszyć?

Używki i otyłość a starania o dziecko

• Alkohol – spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko niepłodności zarówno u kobiet, jak i mężczyzn. Kobiety nie powinny spożywać więcej niż 1-2 standardowych porcji alkoholu (1 porcja to 250 ml piwa, 100 ml wina lub 30 ml wódki) 1-2 razy w tygodniu. Z kolei spożywanie przez mężczyzn więcej niż 3 porcji alkoholu dziennie obniża jakość nasienia.

• Palenie (również bierne) obniża płodność kobiety i negatywnie wpływa na jakość męskiego nasienia.

• Otyłość (BMI ≥ 30) zmniejsza płodność zarówno kobiet jak i mężczyzn. Problem z zajściem w ciąże mają również kobiety z niedowagą (BMI <19).

• Aktualnie nie ma jednoznacznych dowodów świadczących o wpływie kofeiny na płodność.

Przyjmowanie folianów

Sugeruje się, że wszystkie kobiety w wieku rozrodczym, niezależnie od tego czy planują ciążę, suplementowały codziennie kwas foliowy. U kobiet planujących ciążę zalecana dawka to 400 µg 5-MTHF (aktywna forma folianów) oraz 400 µg kwasu foliowego. Suplementację należy rozpocząć na co najmniej 12 tygodni przed planowanym poczęciem. Odpowiednie wysycenie nim organizmu obniży ryzyko wad cewy nerwowej płodu i innych zaburzeń.

W trakcie ciąży zaleca się przyjmować 800 µg 5-MTHF na dzień, który w tym okresie odpowiedzialny jest za prawidłowy przebieg podziałów komórkowych i metylacji, a także obniżanie homocysteiny u matki i płodu.

Wśród preparatów zawierających w swoim składzie aktywną formę kwasu foliowego (metylofolian) wyróżnia się, m.in.: Naturell Folian Forte, ActiFolin. Aktywne foliany są również składnikiem wielu preparatów wieloskładnikowych przeznaczonych dla kobiet planujących ciążę lub będących w ciąży.

Określanie dni płodnych

Dni płodne, czyli takie podczas których istnieje największa szansa na zajście w ciążę, wypadają w dzień owulacji i dobę przed nią. Owulacja przypada zazwyczaj na 14 dni przed rozpoczęciem krwawienia miesięcznego. Śledzenie cyklu miesiączkowego jest szczególnie ważne podczas starań o dziecko.

Dni płodne można określić również za pomocą dostępnych w aptekach testów owulacyjnych (np. LH test owulacyjny Domowe Laboratrium, Baby Boom test owulacyjny LH). Są one przydatne w szczególności dla kobiet, które posiadają nieregularne cykle. Test owulacyjny wykrywa wzrost stężenia hormonu luteinizującego (LH) w moczu. Pozytywny wynik testu informuje o zbliżającej się owulacji, a sposób wykonania jest analogiczny do testów ciążowych. Więcej o testach owulacyjnych piszemy w artykule:  Test owulacyjny z apteki - jak działa i kiedy go zrobić?

Suplementy wspierające płodność

W aptekach dostępny jest szereg produktów wspomagających płodność, przeznaczonych zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Zawierają one w swoim składzie zestaw witamin i minerałów niezbędnych dla organizmu kobiety przygotowującej się do ciąży, takich jak kwas foliowy, magnez, witamina D, jod, żelazo, kwasy omega (np. Pregna Start, Pueria Uno, Femibion 0 Planowanie ciąży), a także poprawiających jakość męskiego nasienia, m.in. cynk, selen, witaminy C i E, koenzym Q10 (np. Centrum Man, TENfertil ON, Pregna Start On).

Kiedy do lekarza? - diagnostyka niepłodności

Rok starania się o dziecko uznawany jest za granicę, której przekroczenie sygnalizuje, że para powinna skonsultować się ze specjalistą. Diagnostyka niepłodności powinna dotyczyć zarówno kobiety, jak i mężczyzny. W niektórych przypadkach wdrożenie diagnostyki niepłodności należy rozważyć wcześniej, np. jeśli wiek kobiety przekracza 35 lat, występują u niej zaburzenia rytmu krwawień lub jeżeli u któregoś z partnerów istnieje podejrzenie patologii narządu rodnego.

U kobiety powinno zostać przeprowadzone badanie podmiotowe (wywiad z pacjentką – historia chorób i obciążenia genetyczne), przedmiotowe z badaniem ginekologicznym, wybrane badania hormonalne (hormony tarczycy, FSH i LH, estradiol, prolaktyna, testosteron, ocena rezerwy jajników) oraz badania obrazowe (np. badanie drożności jajowodów). W przypadku mężczyzn podstawowym testem diagnostycznym jest badanie nasienia. U mężczyzn wykonywana jest również morfologia krwi, testosteron, hormony tarczycy czy prolaktyna.

W aptekach dostępne są testy płodności dla mężczyzn, które pozwalają samodzielnie sprawdzić zdolności rozrodcze na podstawie oznaczenia stężenia plemników w próbce nasienia (np. Home Check Test Płodności męskiej, Accu Sperm test płodności dla mężczyzn określający stężenie plemników). Ponadto na rynku dostępny jest test pozwalający określić jakość nasienia na podstawie ruchliwości plemników, np. SwimCount test nasienia. Wykonanie testu może stanowić podstawę do dalszej diagnostyki w kierunku męskiej niepłodności.

Więcej informacji o testach na płodność dla mężczyzn znajduje się w artykule: Test na płodność u mężczyzn - jak wykonać i czy jest wiarygodny?

Leczenie niepłodności

Ze względu na to, że przyczyny niepłodności mogą być różne, nie ma jednego, skutecznego schematu terapii. W przypadku, gdy niepłodność spowodowana jest chorobami towarzyszącymi, w pierwszej kolejności należy skupić się na ich leczeniu.

Leczenie niepłodności może obejmować zmianę stylu życia, leczenie farmakologiczne, zabiegi chirurgiczne lub zastosowanie technik wspomaganego rozrodu.

W większości przypadków pożądane rezultaty w leczeniu niepłodności przynosi monitorowanie cyklu miesięcznego w celu wyznaczenia dni odpowiednich do współżycia w celach prokreacyjnych, leczenie zaburzeń hormonalnych przy pomocy farmakoterapii lub zastosowanie drobnych zabiegów chirurgicznych, korygujących zaburzenia anatomiczne układu rozrodczego.

Farmakoterapia zaburzeń hormonalnych w leczeniu niepłodności

Lekiem stosowanym w celu stymulowania owulacji, gdy jest ona nieregularna lub zupełnie jej brak, jest znany już od lat 60 XX w. klomifen (np. Clostilbegyt). Należy on do związków antyestrogenowych – konkuruje on z estrogenem o łączenie się z receptorami położonymi w mózgu. Gdy klomifen zamiast estrogenu łączy się z tymi receptorami, przysadka zaczyna odruchowo produkować większe ilości gonadotropin, czyli hormonu folikulotropowego (FSH) i hormonu luteinizującego (LH). Pierwszy z nich pobudza jajniki do wytworzenia pęcherzyków jajnikowych, natomiast drugi sprawia, że z jednego pęcherzyków (pęcherzyk Graafa) uwolnione zostaje dojrzałe jajeczko - zachodzi owulacja.

Gonadotropiny FSH i LH (np. Menopur, Gonal-F, Ovaleap, Elonva) to hormony wydzielane przez przedni płat przysadki mózgowej. Działają bezpośrednio na jajniki, regulując rozwój pęcherzyków i wydzielanie hormonów. Stymulacja jajników z użyciem gonadotropin jest bardziej agresywną metodą leczenia niż z użyciem klomifenu, dlatego też zaleca się stosować je w przypadku, gdy terapia klomifenem nie dała pożądanych efektów, a także w hiperstymulacji jajników w celu wywołania rozwoju mnogich pęcherzyków w ramach technik rozrodu wspomaganego oraz w celu stymulacji rozwoju pęcherzykowego u kobiet z hipogonadyzmem hipogonadotropowym. Gonadotropiny FSH i LH mogą być stosowane również w leczeniu niepłodności u mężczyzn z hipo- lub normogonadotropową niewydolnością gonad w skojarzeniu z hCG w celu stymulacji spermatogenezy.

Przyczyną niepłodności u kobiet i mężczyzn może być również zbyt wysokie stężenie prolaktyny. Preparaty zawierające bromokryptynę (np. Bromocorn), stosowane są w leczeniu hiperprolaktynemii i zarejestrowane w leczeniu hipogonadyzmu zależnego od prolaktyny u mężczyzn, a także bezpłodności u kobiet spowodowanej nadmiarem prolaktyny (np. w przebiegu zespołu policystycznych jajników lub bezowulacyjnych cyklów). Podobne działanie wykazuje również kabergolina (np. Dostinex).

Stosunkowo niedawno wprowadzono alternatywną metodę stymulacji jajników za pomocą inhibitorów aromatazy, np. letrozolem.

Techniki wspomaganego rozrodu

W przypadku około 20%, które nie reagują na modyfikację stylu życia i leczenie farmakologiczne, konieczne może się okazać zastosowanie technik wspomaganego rozrodu:

• inseminacji domacicznej w przebiegu naturalnego cyklu lub w połączeniu ze stymulacją hormonalną (stanowi leczenie pierwszego wyboru u par z niepłodnością o niewyjaśnionej przyczynie lub z męską niepłodnością małego stopnia),

• zapłodnienia in vitro, uważanego za najskuteczniejszą metodę postępowania w przypadku prawie wszystkich przyczyn niepłodności, ale znacznie droższą i bardziej inwazyjna w porównaniu z pozostałymi metodami.

W wymienionych procedurach również mają zastosowanie omówione leki hormonalne, podawane aby wspomóc wytwarzanie przez jajniki wielu pęcherzyków jajnikowych, w których mogą rozwijać się komórki jajowe. W przypadku in-vitro są one następnie pobierane, aby dokonać zapłodnienia pozaustrojowego.

Źródła

1. Lindsay TJ, Vitrikas KR. Evaluation and treatment of infertility. Am Fam Physician. 2015 Mar 1;91(5):308-14.

2. NHS Choices. Causes of infertility. http://www.nhs.uk/Conditions/Infertility/Pages/Causes.aspx

3. The National Institute for Health and Care Excellence. Fertility problems: assessment and treatment. Last updated: August 2016.

4. The Women’s Health Council. Infertility Treatments for Women. A Review of the Bio-medical Evidence. 2009

5. Wspieramy płodność. Raport Koalicji na rzecz Kompleksowej Terapii Niepłodności. Warszawa 2015.

6. https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/czym-sa-bezplodnosc-i-nieplodnosc

7. https://www.asrm.org/practice-guidance/practice-committee-documents/optimizing-natural-fertility-a-committee-opinion-2021/

8. https://www.mp.pl/ginekologia/wytyczne/inne/259537,metody-leczenia-nieplodnosci-o-niewyjasnionej-przyczynie-zgodne-z-zasadami-ebm-wytyczne-american-society-for-reproductive-medicine